आरोग्यनामा ऑनलाइन टीम : चयापचय ही शरीराची सर्वात महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया आहे. बोलणे, चालणे तसेच खाण्यासाठी सुद्धा ज्या उर्जेची गरज असते ती चयापचय म्हणजेच मेटाबॉलिझममधून मिळते. मेटाबॉलिझम ही एक रासायनिक प्रक्रिया असून यामध्ये खाल्लेले अन्न आणि पेयपदार्थांचे उर्जेत रूपांतर होते. या प्रक्रियेत अन्नातील ऊर्जा, प्रोटीन आणि फॅटमध्ये रूपांतरित होते. शरीरात ही प्रक्रिया सातत्याने सुरू असते. यातून शरीराला ऊर्जा मिळते. शरीरात पेशी तयार होण्यास मदत होते. शरीरातील विषारी घटकांचेदेखील नियंत्रण केले जाते. मेटाबॉलिझमचे दोन भाग आहेत. एक अॅनाबॉलिझम (कंस्ट्रक्टिव्ह) आणि दुसरा मेटाबॉलिझम (डिस्ट्रक्टिव्ह मेटाबॉलिझम) होय.
अॅनाबॉलिझम
हा नव्या पेशींच्या वाढीला मदत करतो. शरीरातील पेशींची दुरुस्ती करतो. भविष्यात वापराव्या लागणाऱ्या ऊर्जेची साठवणूक करतो. अॅनाबॉलिझममध्ये लहान मॉलिक्यूल बदलले जातात.
मेटाबॉलिझम
या प्रक्रियेमध्ये पेशी पूर्णपणे काम करू शकतील यासाठी ऊर्जा निर्मिती केली जाते. यात मोठे मॉलिक्यूल्स तुटतात आणि ऊर्जा प्रभावित होते. आजारपणाच्या काळात ही प्रक्रिया शरीराला ऊर्जा देते. कॅटाबॉलिझम शरीराला उष्णता देतो आणि शरीराला हालचाल करण्यायोग बनवतो.
समतोल अत्यंत महत्त्वाचा
सरासरी ७० किलोग्रॅम वजन असणाऱ्या व्यक्तीला स्टेशनरी स्टेजमध्ये प्रतिमिनिट एक किलो कॅलरीची गरज असते. यास मेटाबॉलिक रेट म्हणतात. मेटाबॉलिझम दोन प्रकारचा असतो. हाय आणि स्लो मेटाबॉलिझम. दोन्ही प्रकारचा आरोग्यावर प्रभाव पडतो. म्हणून यामध्ये समतोल असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
स्लो मेटाबॉलिझ्म
शरीरात चयापचयाची प्रक्रिया मंदावते तेव्हा शरीर सुस्तावते. शरीराला गरमी आणि थंडीची जाणीव होते. रक्तदाब देखील कमी होतो. अशा स्थितीत व्यक्ती नैराश्यातदेखील जाऊ शकते. तज्ज्ञांच्या मते अशी स्थिती हायपोथेडिज्म, कुपोषण, असंतुलित आहार, अँटिडिप्रेशन औषधांचे सेवन आणि व्यायाम न केल्याने होते.
हाय मेटाबॉलिझम
शरीरात जेव्हा मेटाबॉलिझमची प्रक्रिया वेगाने होते तेव्हा हृदयाचे ठोके वाढतात आणि शरीर गरम होऊ लागते. हाय मेटाबॉलिझम झाल्यावर ताप येण्याची शक्यता आणि भूकदेखील वाढते. तज्ज्ञांच्या मते ही स्थिती ब्रेन हार्मोन आणि थायरॉइड हार्मोन वाढल्यामुळे होते. काही औषधांच्या परिणामामुळेदेखील हाय मेटाबॉलिझम होतो.
चयापचय वेग का वाढतो
लोव्हर लीन बॉडी मास, कमी उंची, वाढते वय, उच्च कार्बोहायड्रेट आणि उच्च फॅटचा आहार, वारंवार उपवास, थायरॉइड फंक्शनची कमतरता यामुळे चयापचय प्रक्रियेचा वेग वाढतो.
हे आवश्य करा
१) मासे, सोयाबीन, आक्रोड, ऑलिव्ह ऑइल, नॅचरल पीनट्स बटर सारखे आरोग्यदायी फॅटयुक्त पदार्थ खावेत.
२) भूक लागेल तेव्हाच खावे. एकाच वेळी भरमसाट खाऊ नये तसेच दोन जेवणात जास्त अंतर नसावे.
३) दिवसभरात दोन ते लिटर पाणी अवश्य प्यावे. यामुळे चयापचयाचा वेग वाढतो आणि समतोल राहतो.
४) दररोज कमीत कमी सात ते आठ तासांची झोप घ्यावी.